Jasyr Ten tekst przeczytasz w 8 minut

Na oczątku czerwca, pod jednym z moich felietonów z cyklu „Historia gier w Polsce”, pojawił się komentarz następującej treści:

„Przepraszam za automatyczne tłumaczenie z języka włoskiego: wybaczcie błędy!
Uprzejmie proszę o kontakt z Panem Michałem Stajszczakiem. Bardzo proszę o informacje na temat starożytnych gier w Polsce. Jestem rzemieślnikiem i reprodukuję antyczne stoły.”

Napisałem do niego maila z pytaniem, w jaki sposób mogę mu pomóc. I dostałem taką odpowiedź:

„Jestem rzemieślnikiem – stolarzem, zajmującym się rekonstrukcją starożytnych gier planszowych. Zanim zajmę się produkcją jakiejś gry, staram się zawsze znaleźć rzetelne źródła informacji o niej, bo internet jest wprawdzie wygodny ale nie zawsze wiarygodny.

Natknąłem się na tę stronę w języku polskim ale dla mnie najciekawsza jest sekcja historyczna, którą prowadzisz. A natknąłem się, ponieważ wpisałem w wyszukiwarkę hasło history-games-polonia. Myślę, że jesteś osobą, której szukałem.

Znalazłem w internecie wzmiankę o grze JASIR (albo JARMO). Podobno jest to starożytna gra tatarska, w którą grywa się nadal w Polsce i sąsiednich krajach. Gra jest ciekawa i chętnie w nią gram. Nie znalazłem jednak o niej informacji w żadnej z klasycznych książek o grach ani na żadnej polskiej stronie internetowej.”

Jedyna informacja o grze Jasyr, którą kojarzyłem, pochodziła z książki Zdzisława Nowaka „Mu-Torere, Do-Guti i inne. 50 gier na kolorowych planszach”, wydanej w roku 1972. Poniżej zrobione z tej książki skany planszy i opisu gry Jasyr:

Zwróćmy uwagę na to, że nie wiadomo jakiej gry dotyczy legenda. Autor pisze tylko, że „być może grą Batu-chana był Jasyr, dawna pościgowo-wojenna gra umysłowa Tatarów”.

Pisząc cykl artykułów o historii gier w Polsce, o grze Jasyr nie wspominałem. Z Polską jej nie kojarzyłem, bo w żadnej z polskich książek o grach (poza wymienioną wcześniej) nic o niej nie było. Zresztą w przestawionym w książce Nowaka opisie nie ma nic na temat tego, że gra jest w Polsce znana. Może stała się znana dopiero dzięki tej książce, wydanej w nakładzie 20 tysięcy egzemplarzy.

Nawiasem mówiąc „50 gier na kolorowych planszach” to książka adresowana głównie do młodzieży, opublikowana nakładem harcerskiego wydawnictwa Horyzonty. Nie ma więc w niej żadnej bibliografii ani jakichkolwiek informacji o źródłach, z których autor korzystał.

Zajrzałem więc do dwóch najbardziej wiarygodnych książek na temat klasycznych gier, czyli „Board and Table Games from Many Civilizations” R.C. Bella i “The Oxford History of Board Games” Davida Parletta. Niestety ani o grze Jasir ani Jarmo nic tam nie znalazłem. Ale nie było w tych książkach żadnej wzmianki o grach Tatarów czy mieszkańców Mongolii. Sprawdziłem też węgierską książkę Andrasa Lukacsy’ego, którą mam w wydaniu niemieckim, pod tytułem „Spiele aus aller Welt” czyli „Gry z całego świata”. Są w niej opisane cztery gry pochodzące z Mongolii – trzy zręcznościowe i jedna podobna do „20 pytań” ale o Jarmo czy Jasyrze autor nie wspomina.

Pozostało zatem przeszukiwanie internetu. Po wpisaniu w wyszukiwarkę „gra jasyr” pojawiło się trochę wyników, które można podzielić na dwie grupy. Jedna to odnośniki do strony https://www.etnowarsztaty.pl

a druga do wydanego kilkadziesiąt lat temu przez firmę Prodryn zestawu czterech gier, w skład którego wchodzi gra Jasyr.

Na stronie Etnowarsztatów można przeczytać, że Jasyr to „gra tatarska (mongolska), która zawędrowała do Europy wraz ze Złotą Ordą w XIII wieku. Według legendy, Batu Khan, wnuk samego Czyngis Khana woził grę ze sobą i lubił w nią grać przed każdą bitwą. Ponoć wprawiała go w bojowy nastój i pomagała skupić się na strategii. Gra była popularna na wschodzie Rzeczpospolitej. Według niektórych wzmianek Batu Khan nauczył w nią grać Polaka – Henryka Jambora.”.

Skontaktowałem się z organizatorem Etnowarsztatów i spytałem go, skąd czerpał informacje o grze Jasyr. Okazało się, że znalazł je na jakimś włoskim, a może hiszpańskim blogu.

Informację o zestawie Prodrynu znalazłem w archiwum Allegro (zdjęcie powyżej) ale także … na naszym forum. Pochwalił się posiadaniem tego zestawu twórca istniejącej, choć dawno nie aktualizowanej, strony https://www.pudelkozgrami.pl

Na zagranicznych stronach internetowych gry Jasyr nie ma i zapytania przekierowywane są na grę Jarmo. Po wpisaniu frazy „jarmo game” wyszukiwarka jako pierwszy wyświetla link do hasła na Wikipedii, jako drugi link do Board Game Geek, następnie są linki do stron, z których można ściągnąć aplikację na Androida i do stron, na których można zagrać on-line albo kupić wykonany z drewna zestaw rekwizytów.

Na Wikipedii stworzony w roku 2008 opis gry Jarmo zaczyna się tak:

Jarmo is a two-player abstract strategy board game. According to Tartarian and Polish legend, Batu Khan, the grandson of Genghis Khan, carried this game (or a variant of it) around during his military campaigns. Supposedly, he would play at least one game before a battle in order to prepare himself. In this game, a player attempts to place as many of their pieces onto the other player’s first row. At the same time, the player tries to capture as many of the other player’s pieces on the way.

A Jarmo variant called Jasir is played in parts of Poland, and in some eastern European countries. In fact, several variants of Jarmo and Jasir exist, but they are all fundamentally similar. Jasir means „archer” in Tartar, and the pieces used in the game are called archers.

Mamy więc, podobnie jak w książce Nowaka, odwołanie do legendy o sekretnej grze Batu-chana ale autor hasła w Wikipedii jest bardziej kategoryczny – tą grą był według niego Jasyr lub jakaś jego odmiana. I jest informacja o tym, że gra jest znana w Polsce i sąsiednich krajach. Oczywiście ostatnie zdanie cytowanego tekstu zawiera informację fałszywą – słowo „jasyr” to nie jest po tatarsku „łucznik”. W Polsce każdy wie, co to słowo oznacza ale dla porządku powołam się na Słownik Wyrazów Obcych, według którego pochodzi ono od tureckiego słowa „esir”, oznaczającego „jeńca wojennego”.

Niestety autor hasła w Wikipedii nie podaje żadnych wiarygodnych źródeł (na co zresztą zwrócił uwagę administrator Wikipedii). Jedyne dwa odnośniki prowadzą do stron, na których można zagrać on-line i są oczywiście wzmianki o Batu-chanie.

W 2012 roku gra Jarmo pojawiła się na stronie Board Game Geek. Jej opis zaczyna się tak:

An old Tatarian legend says that Batu Khan, Mongol leader and a grandson of Genghis Khan, always took an extraordinary board game along when he had gone to a war, and carefully hid this game from all trespassers. Batu Khan usually played one game before a battle, just to get into a right warrior mood. The legend does not specify any particular game but it was most likely Jarmo, an old battle-and-race Tatarian game where players are expected to have concentration, observation and imagination.

Jak widać autor tego opisu jest nieco ostrożniejszy – uważa, że sekretną grą Batu-chana był najprawdopodobniej (ale nie na pewno) Jasyr. Ale za to podaje „dokładną” datę powstania gry – rok 1227. Tyle, że jest to w rzeczywistości rok, w którym Batu-chan objął władzę nad swoim „ułusem” czyli częścią imperium mongolskiego.

Opisy na stronach, na których można kupić zestawy do gry, wyglądają podobnie:

When the Mongolian Empire stretched its borders into Eastern Europe in the 11th century, they brought with them this game. It was adopted by the people of Poland and became a tradition there, where they called it Jarmo. 

https://newventuregames.com/products/jarmo

Legend says Batu Khan, grandson of Genghis Khan, carried the game of Jarmo with him on his conquests in Eastern Europe in the 12th century. This game survives in the folk history of Poland today!

https://redhentoys.com/products/jarmo-game

Jarmo is a two-player abstract strategy board game. According to Tartarian and Polish legend, Batu Khan, the grandson of Genghis Khan, carried this game (or a variant of it) around during his military campaigns.

https://www.galliardgames.com/products/jasir-or-jarmo-from-europe?variant=39972276404284

A jak ktoś chce się nauczyć grać z filmików, to takie też oczywiście są:

https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=e1qtqQ7iqdI

https://www.youtube.com/watch?v=knZWdkqL4GE

Sprawa wyglądała dziwnie. Wszystkie strony, na których był opis gry Jarmo, przywoływały legendę o sekretnej grze Batu-chana, pokrywającą się w dużym stopniu z tym, co napisał Zdzisław Nowak, choć żadna nie odwoływała się do książki Nowaka ani do żadnej innej. I skąd ta nazwa Jarmo? Zapytałem więc, co o tym sądzi najlepszy w Polsce specjalista od gier i łamigłówek logicznych czyli Marek Penszko i dostałem odpowiedź zdumiewającą:

Wszystko wskazuje na to, że grę wymyślił Tatar Zdzisław Nowak i ubarwił ją egzotyczną fabułką.

Choćby dlatego, że nigdzie jej nie ma, nawet na tatarskich stronach poświęconych grom planszowym.

Zresztą rozmawiałem ze śp. Nowakiem wiele lat temu, gdy bywał w redakcji „Rozrywki” i przyznał, że sporo gier wymyślał i wzbogacał je historią i historyjkami. Wprawdzie nie było mowy konkretnie o jasyrze, ale pasowałby idealnie do tej sytuacji.

Coś mi świta, że książka Nowaka była przekładana na języki obce, ale głowy nie dam.

Zajrzałem więc znowu do Wikipedii, tym razem na stronę o Zdzisławie Nowaku licząc na to, że znajdę jakieś informacje o zagranicznych wydaniach jego książek. Niestety okazało się, że wśród blisko 30 podanych tytułów akurat „50 gier na kolorowych planszach” nie ma. Wpisałem więc w wyszukiwarkę Zdzislaw Nowak i poszukałem obrazków z nim związanych. Nowak to nazwisko dość popularne, więc obrazków było dużo ale w końcu trafiłem na strony słowackich i węgierskich antykwariatów, mających w ofercie przekłady tej książki.

Okazało się, że słowacki przekład został wydany w Bratysławie w roku 1979, a węgierski w Budapeszcie w roku 1982. Jak widać zarówno grafika okładek jak i tytuły są inne niż w oryginale. Po polsku tytuł brzmi „Mu-torere, Do-guti, 50 gier na kolorowych planszach”, w wersji słowackiej po Mu-torere jest Tablut i Go, a w węgierskiej tytuł można przełożyć na „Od młynka do go”.

Nie widziałem wprawdzie treści słowackiego przekładu ale przypuszczam, że nazwa gry Jasyr została przetłumaczona jako Jarmo (czyli po polsku jarzmo). Skąd to podejrzenie? Otóż znalazłem słowacki sklep internetowy, w którym grę Jarmo można kupić:

https://www.sashe.sk/JohnyLuna/detail/spolocenska-hra-jarmo

Pomyślałem, że dobrze by było skontaktować się z autorem strony o grze Jarmo na Wikipedii. Jego pseudonim Aamma58 jest na tyle oryginalny, że zapewne użytkownik o takim samym nicku na Board Game Geek to ta sama osoba. Niestety na maila, wysłanego przez stronę BGG dotychczas nie odpowiedział ale to dlatego, że ostatni raz logował się na tej stronie w kwietniu.

Skontaktowałem się za to z administratorem strony www.pergioco.net czyli jednej z tych do których odwołuje się Wikipedia i na której można o grze Jasyr przeczytać w wielu językach, m.in. polskim:

Starożytna polska legenda głosi, że w XIII wieku Batu-chan, jeden z dowódców hordy Czyngis-chana, nauczył polskiego bohatera Henrika Jambora gry Jasir, która była wówczas bardzo popularna wśród Tatarów. Wydaje się, że przywódca mongolski rozegrał partię w tę grę przed każdą ważną bitwą, aby być lepiej przygotowanym do walki jak wielki wojownik. Do dziś w tę starożytną grę tatarską gra się na niektórych obszarach Polski i innych krajów Europy Wschodniej. Gra ma kilka odmian regionalnych, ale podstawowa struktura jest zawsze taka sama. Grę czasami porównuje się do Halmy (aby wygrać, pionki muszą przenieść się do bazy przeciwnika), ale plansza i struktura regulacyjna są zdecydowanie inne.

W języku tatarskim Jasir oznacza „łuczników” i czasami gra ta jest nazywana tą nazwą. Gra jest również znana jako Jarmo .

Napisałem mu, że według moich przypuszczeń gra nie została wymyślona w XIII wieku tylko w latach 70-tych wieku XX. I dość szybko otrzymałem następującą odpowiedź:

Could be. It is mentioned in a Polish book in 1972. Then described in another Italian book in 1994.

Wiemy już, że gra jest faktycznie znana w Polsce i innych krajach (Słowacja, Węgry) czyli tam, gdzie została wydana książka Nowaka. Ostatnia kwestia do wyjaśnienia to nazwa gry. Dlaczego Jasyr, skoro z braniem w jasyr nic wspólnego nie ma? Zapewne wyglądało to tak, że Zdzisław Nowak wymyślił grę, do której dorobił legendę o tatarskim rodowodzie i tatarskiej tematyce. Powinna mieć zatem tytuł, który natychmiast z Tatarami się kojarzy. I słowo Jasyr idealnie do tego pasowało.